Νευροπλαστικότητα – Τι είναι και με ποιο τρόπο λειτουργεί;

Γράφει ο Μοροχλιάδης Στέφανος, Medical Social & Digital Marketeer της Healthaction

Η πλαστικότητα του εγκεφάλου, γνωστή και ως νευροπλαστικότητα, αναφέρεται στην ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει, να προσαρμόζεται και να δημιουργεί νέες συνάψεις ως αποτέλεσμα των εμπειριών της ζωής.

Οι τελευταίες έρευνες αποδεικνύουν πως, σε αντίθεση με ότι ήταν γνωστό μέχρι πρότινος, τα εγκεφαλικά κύτταρα μέσω του νευρωνικού συστήματος μπορούν να δημιουργούν διαρκώς νέα ‘’μονοπάτια’’ επικοινωνίας μεταξύ τους μέχρι και την τελευταία μέρα της ζωής μας.

Τι είναι τελικά η νευροπλαστικότητα στην πράξη;

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος αποτελείται χονδρικά από περίπου 86 δις νευρώνες. Οι παλαιότεροι ερευνητές είχαν διαμορφώσει μια θεωρία σύμφωνα με την οποία η νευρογένεση, η δημιουργία δηλαδή νέων νευρώνων, σταματούσε λίγο μετά τη γέννηση μας.

Οι σημερινές μελέτες σε αυτό το κομμάτι τείνουν να υποστηρίζουν πως ο εγκέφαλος σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να δημιουργεί νέους νευρώνες.

Ωστόσο η μαγεία της νευροπλαστικότητας δεν κρύβεται στη νευρογένεση, αλλά στον τρόπο που οι ήδη υπάρχοντες νευρώνες επικοινωνούν μεταξύ τους. Και εκεί πλέον είμαστε σίγουροι πως οι νευρώνες μπορούν με εκπαίδευση να διαμορφώνουν την επικοινωνία τους με διάφορους τρόπους.

Εξάλλου ο μεγάλος αριθμός τους σημαίνει μαθηματικά πως μπορούμε να έχουμε πραγματικά άπειρες διαφορετικές συνάψεις, και σε αυτό οφείλεται εν πολλοίς και η διαφορετικότητα της λειτουργίας του κάθε εγκεφάλου.

Υπάρχουν 2 είδη νευροπλαστικότητας

• Λειτουργική νευροπλαστικότητα: Η ικανότητα του εγκεφάλου να προσαρμόζεται σε πιθανές βλάβες, προσπαθώντας να ‘’μετακινήσει’’ μια λειτουργία από μια περιοχή με βλάβη σε μια περιοχή που είναι υγιής.
• Δομική νευροπλαστικότητα: Η ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει δομικά τη λειτουργία του ως αποτέλεσμα της μάθησης, μέσω νέων συνάψεων.

Πλεονεκτήματα της πλαστικότητας του εγκεφάλου

Η λειτουργία της νευροπλαστικότητας δίνει πολλά πλεονεκτήματα. Επιτρέπει στον εγκέφαλο να αλλάζει σύμφωνα με τις ανάγκες μας ή και σύμφωνα με τη θέληση μας προάγοντας

• Την ικανότητα να μαθαίνουμε καινούρια πράγματα
• Την δυνατότητα να βελτιώνουμε τις ήδη υπάρχουσες δεξιότητες ή γνώσεις μας
• Τη ικανότητα της μερικής ή ολικής αποκατάστασης μετά από μια εγκεφαλική βλάβη
• Την ικανότητα να ενδυναμώνουμε κάποιες εγκεφαλικές περιοχές και τις αντίστοιχες λειτουργίες τους
• Την ικανότητα να διατηρούμε ενεργό και υγιή τον εγκέφαλο για πολύ περισσότερο χρόνο με την κατάλληλη εγκεφαλική εξάσκηση

Πως λειτουργεί ανατομοφυσιολογικά;

Τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός παιδιού έχουμε μια ραγδαία ανάπτυξη του εγκεφαλικού ιστού.

Χαρακτηριστικά ένας νευρώνας του εγκεφαλικού στελέχους έχει 2500 συνάψεις κατά τη γέννηση και στα 3 πρώτα χρόνια μπορεί να ξεπεράσει και τις 15.000 συνάψεις.

Αν αναλογιστούμε πως κάπως έτσι θα λειτουργήσει σχεδόν κάθε νευρώνας, μπορούμε να φανταστούμε πόσα εκατομμύρια συνάψεις γίνονται μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα

Ωστόσο το ακόμα πιο συναρπαστικό είναι πως ένας ενήλικας, σε αντίθεση με ότι θα περίμενε κανείς, έχει περίπου τις μισές συνάψεις από το μέγιστο που δημιούργησε στην παιδική του ηλικία. Αυτό σημαίνει πως ο εγκέφαλος (ή εμείς τελικά) επιλέγει να ενδυναμώσει κάποιες συνάψεις ενώ παράλληλα καταργεί αρκετές άλλες.

Αυτή η διεργασία επιτελείται μέσω των καθημερινών εμπειριών και είναι γνωστή ως synaptic pruning (συναπτική διαλογή)

Οι νευρώνες που χρησιμοποιούνται ή επικοινωνούν συχνά παραμένουν ενδυναμωμένοι ενώ όσοι δεν χρησιμοποιούνται,σταδιακά φθείρονται και πεθαίνουν.

Αυτή η διαδικασία είναι απολύτως φυσιολογική και είναι ο τρόπος που έχει ο εγκέφαλος να προσαρμόζεται στο εξωτερικό περιβάλλον.

Σημεία κλειδιά της νευροπλαστικότητας

Η ηλικία και το περιβάλλον παίζουν ρόλο

Παρότι η νευροπλαστικότητα διατηρείται μέχρι το τέλος της ζωής μας, οι περισσότερες αλλαγές είναι πολύ ευκολότερο να γίνουν σε νεαρές ηλικίες όπου ο εγκέφαλος είναι σε φάση δημιουργίας και οργάνωσης. Αυτός είναι και ο λόγος που η εκπαίδευση λαμβάνει χώρα στα παιδικά χρόνια ή που διαπιστώνουμε πως είναι αρκετά πιο δύσκολο να μάθει κάποιος μια ξένη γλώσσα όσο μεγαλώνει.

Όσον αφορά το περιβάλλον, όσο πιο δημιουργικό ή/και ‘’καινούριο’’ είναι, τόσο περισσότερες ευκαιρίες δίνουμε στον εγκέφαλο να δημιουργήσει νέες συνάψεις ή να ενδυναμώσει τις υπάρχουσες. Σε όλα αυτά παίζει σημαντικό ρόλο και η γενετική, δηλαδή το dna και η κληρονομικότητα.

Η νευροπλαστικότητα είναι μια διαρκής δια βίου διαδικασία

Η διαδικασία όπως προείπαμε είναι διαρκής και είναι το αποτέλεσμα μάθησης, εμπειριών και διαμόρφωσης μνήμης. Ωστόσο η νευροπλαστικότητα λαμβάνει χώρα και κατά τις τραυματικές βλάβες του εγκεφάλου.

Σε αυτές τις περιπτώσεις οι κατεστραμμένες συνάψεις δύναται να αντικατασταθούν ή να υποκατασταθούν από νέες ή ήδη υπάρχουσες υγιείς συνάψεις.

Η φυσικοθεραπεία νευρολογικών περιστατικών στηρίζεται στη νευροπλαστικότητα και προάγει τη δημιουργία νέων συνάψεων, στην προσπάθεια για επαναφορά στη λειτουργικότητα.

Η νευροπλαστικότητα έχει και όρια

Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε πως η ικανότητα του εγκεφάλου να διαμορφώνεται δεν είναι απεριόριστη.

Έτσι υπάρχουν περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για σημαντικές λειτουργίες όπως η βάδιση, η ομιλία κλπ.

Πιθανή βλάβη σε λειτουργία αυτών των περιοχών, αν και μπορεί μερικώς να αποκατασταθεί, δεν μπορεί να αντικατασταθεί πλήρως από άλλες εγκεφαλικές περιοχές.

Πως θα βελτιώσετε τη νευροπλαστικότητα;

Υπάρχουν μια σειρά ενεργειών που μπορείτε να κάνετε για να διατηρήσετε τα επίπεδα νευροπλαστικότητας υψηλά ή να χρησιμοποιήσετε την εν λόγω ικανότητα προς όφελος σας.

Εμπλουτίστε το περιβάλλον σας

Τα περιβάλλοντα με πολλαπλά ερεθίσματα μάθησης, ευκαιρίες διάκρισης, απαιτήσεις προσοχής και συγκέντρωσης καθώς και περιβάλλοντα με δημιουργικότητα σίγουρα θα προάγουν τη νευροπλαστικότητα.

Φυσικά τέτοια περιβάλλοντα είναι σημαντικά στις νεότερες ηλικίες, αλλά είναι εξίσου ευεργετικά και στους ενήλικες.

Μερικά παραδείγματα είναι:

• Εκμάθηση μιας νέας δεξιότητας ή γλώσσας
• Εκμάθηση μουσικών οργάνων
• Ταξίδια και εξερεύνηση τοπίων
• Ενασχόληση με την τέχνη, τη δημιουργία και την παραγωγή περιεχομένου οποιουδήποτε είδους
• Διάβασμα ή παρακολούθηση ντοκιμαντέρ
• Παιχνίδια μνήμης ή παιχνίδια αντιστροφής συνηθισμένων δεξιοτήτων (πχ δοκιμή γραφής με το αντίθετο χέρι)

Ξεκουραστείτε όσο πρέπει

Οι έρευνες έχουν δείξει πως ο καλός ύπνος παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη των νευρικών δενδριτών στον εγκέφαλο. Οι δενδρίτες είναι οι νευρικές απολήξεις που επιτρέπουν στους νευρώνες να επικοινωνούν μεταξύ τους.

Επομένως έχοντας ενδυναμωμένους δενδρίτες προάγεται η καλύτερη νευρωνική επικοινωνία και τελικά η νευροπλαστικότητα.

Κατά την ανάπαυση ή τον ύπνο γενικότερα ο εγκέφαλος έχει το χρόνο και τη δυνατότητα να ταξινομεί τις νεοαποκτηθείσες πληροφορίες και να τις εντάσσει ως λειτουργικό μέρος πλέον μέσω της δημιουργίας των ανάλογων συνάψεων.

Άσκηση και νευροπλαστικότητα

Η συστηματική άσκηση βοηθά την εγκεφαλική λειτουργία ποικιλοτρόπως.

Έτσι πέρα από τις ορμονικές αλλαγές που ευνοούν την εγκεφαλική ευεξία, οι έρευνες πλέον τείνουν να αποδείξουν πως η άσκηση ίσως τελικά αποτρέπει τη νευρωνική γήρανση, ειδικά σε περιοχές όπως ο εγκεφαλικό ιππόκαμπος.

Επίσης η συστηματική άσκηση δημιουργεί, μέσω συνάψεων, νέες υγιείς συνήθειες ή αν το δούμε διαφορετικά η επιμονή στην άσκηση θα μας οδηγήσει πλέον στην αυτοματοποίηση μιας καθημερινής δραστηριότητας με τόσο μεγάλα οφέλη για την υγεία.

Η νευροπλαστικότητα μπορεί να είναι και πρόβλημα

Όπως είπαμε η νευροπλαστικότητα είναι η ικανότητα του εγκεφάλου να δημιουργεί διαρκώς νέα νευρωνικά μονοπάτια, ώστε για οικονομία ενέργειας να μπορεί να έχει άμεση απάντηση σε κάθε εξωτερικό ερέθισμα.

Σε αυτά τα πλαίσια η νευροπλαστικότητα μπορεί να γίνει τροχοπέδη ως εξής :

1)Σε περιπτώσεις εγκεφαλικής βλάβης, όπου εαν δεν υπάρξει επανεκπαίδευση μιας λειτουργίας, ίσως τελικά να δημιουργηθεί αυτόματα και ως απάντηση μια λανθασμένη αναπλήρωση.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα άτομα μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο που υιοθετούν ένα λανθασμένο πρότυπο βάδισης ως αναπλήρωση της χαμένης κανονικής βάδισης. Εδώ ένας θεραπευτής θα πρέπει να λάβει δράση από τις πρώτες κιόλας ώρες επαναφοράς στην κανονικότητα ώστε να εκπαιδεύσει τον εγκέφαλο σε όσο πιο λειτουργικά μοτίβα κίνησης γίνεται

2)Σε περιπτώσεις που το περιβάλλον μας οδηγεί στην εκμάθηση συνηθειών που μας βλάπτουν. Η νευροπλαστικότητα εδώ θα δημιουργήσει ένα νευρωνικό μονοπάτι που θα μας ωθεί να επαναλαμβάνουμε αυτοματοποιημένα πράγματα που έχουν αρνητικό αντίκτυπο στη ζωή μας.

Για παράδειγμα η διαρκής ενασχόληση με τις οθόνες (κινητό, τηλεόραση κλπ) είναι ένας συνδυασμός έκκρισης ντοπαμίνης και νευροπλαστικότητας που μας οδηγεί σε ατελείωτες ώρες μπροστά από αυτές. Προφανώς και όταν εκπαιδεύουμε τα παιδιά να είναι πολλές ώρες σε οθόνες τα καταδικάζουμε να ζουν σε πολύ ισχυροποιημένα νευρωνικά μονοπάτια που είναι αργότερα πολύ δύσκολο να αλλάξουν.

Μοροχλιάδης Στέφανος

Φυσικοθεραπευτής Bcs, MT, RT, Formthotics specialist