Placebo: Τι είναι και πως λειτουργεί;

Placebo - Τί είναι;

Το placebo στην ιατρική είναι μια ουσία, ένα χάπι ή μια ‘θεραπευτική πράξη’ που εφαρμόζεται σε ασθενείς αλλά στην πραγματικότητα δεν αποτελούν ιατρικές πράξεις υπό την έννοια πως κανονικά δεν θα πρέπει να έχουν κάποιο θεραπευτικό αποτέλεσμα. 

Οι θεραπείες  placebo είναι ιδιαίτερα σημαντικές σε κλινικές έρευνες καθώς αποτελούν ένδειξη για την πραγματική αποτελεσματικότητα μιας θεραπείας.

Ακριβώς επειδή η θεραπεία placebo δεν είναι πραγματική, δεν θα πρέπει να έχει σημαντική επίδραση σε μια παθολογική κατάσταση. Οι ερευνητές συγκρίνουν τα αποτελέσματα μιας placebo θεραπείας με αυτά της πραγματικής και αποφασίζουν βάσει δεδομένων και στατιστικών για την επιδραστικότητα της υπό εξέταση θεραπείας. 

Ωστόσο μετά από πολλές έρευνες έχει παρατηρηθεί το placebo effect, το οποίο αναφέρεται σε σημαντική επίδραση ενός μη πραγματικού μέσου θεραπείας, με αποτελέσματα πολλές φορές συγκρίσιμα με εκείνα μιας πραγματικής θεραπείας.

Υπολογίζεται πως 1 στα 3 άτομα έχει βιώσει κάποια στιγμή στη ζωή του το placebo effect.

Διαβάστε παρακάτω περισσότερα για τον τρόπο και το μηχανισμό δράσης.

Πώς η ψυχολογία εξηγεί το placebo effect; 

Το placebo effect αναπαριστά μια καταπληκτική ένωση μεταξύ σώματος και εγκεφάλου/σκέψης, η οποία ακόμα και σήμερα είναι σε διερέυνηση. Παρακάτω θα δούμε μερικές πιθανές ψυχολογικές εξηγήσεις 

Κλασσική συσχέτιση

Η κλασσική συσχέτιση είναι ουσιαστικά μια μορφή εκμάθησης και αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Συμβαίνει για παράδειγμα όταν κάποιος αρρωσταίνει όταν καταναλώσει ένα συγκεκριμένο φαγητό. 

Αυτή η συσχέτιση φαγητού-ασθένειας είναι ικανή να προκαλέσει ανάλογα συμπτώματα ακόμα και αν δώσουμε στο ίδιο άτομο μια άσχετη τροφή αλλά τον πείσουμε πώς είναι η τροφή που τον είχε πειράξει αρχικά. 

Επίσης σε ακόμα πιο ‘ακραίο’ σενάριο, μπορεί  το άτομο να ασθένησε για εντελώς άσχετους με την τροφή λόγους, ωστόσο η ισχυρή συσχέτιση που έχει σχηματίσει στον εγκέφαλο είναι ικανή να προκαλέσει συμπτώματα ακόμα και στην ιδέα της ‘ένοχης’ τροφής.

Ακριβώς επειδή οι κλασσικές συσχετίσεις μπορεί να επηρεάσουν συμπεριφορές και σωματικές εκφάνσεις, θεωρείται πως ίσως είναι η βάση για τα placebo effect και σε ιατρικές περιπτώσεις.

Ας δούμε 2 παραδείγματα:

• Αν ένας ασθενής πάρει ένα συγκεκριμένο χάπι πονοκεφάλου και δει βελτίωση, θα συσχετίσει το συγκεκριμένο χάπι με τη βελτίωση της κατάστασης. Αν του δώσουμε μια καραμέλα με ίδια ακριβώς εμφάνιση, το πιθανότερο είναι να παρατηρήσει παρόμοια μείωση στα συμπτώματα του πόνου. 

• Κάποιοι ασθενείς συσχετίζουν το ιατρείο με ανακούφιση και ασφάλεια. Έτσι και μόνο η επίσκεψη στον έμπιστο ιατρό φτάνει για να ανακουφιστούν σημαντικά ορισμένα επώδυνα σύνδρομα. 

Το κλασσικότερο παράδειγμα συσχέτισης βέβαια παραμένει αυτό της θρησκευτικής πίστης. Η επιστημονική κοινότητα έχει δει αμέτρητες περιπτώσεις όπου η κλασσική συσχέτιση, συνδυάζεται με τις προσδοκίες που θα δούμε παρακάτω, ‘παράγοντας’ το φαινόμενο της πίστης με ενδιαφέροντα θεραπευτικά αποτελέσματα. 

Προσδοκίες

Το placebo effect έχει βαθειά σύνδεση με τις προσδοκίες του ασθενούς. Αν ο ασθενής έχει προσδοκίες, θετικές ή αρνητικές, πριν από μια θεραπευτική διαδικασία, αυτό μπορεί να επηρεάσει καταλυτικά το θεραπευτικό αποτέλεσμα.

Αν για παράδειγμα κάποιος έχει την προσδοκία πως ο πόνος στον αυχένα θα περάσει μόνο αν ακούσει το ‘κρακ’ της άρθρωσης κατά το χειρισμό στο manual therapy, ο ήχος αυτός και μόνο είναι ικανός να μειώσει δραματικά τον πόνο. Από την άλλη, ακόμα και αν η κινητοποίηση είναι καταπληκτική, μπορεί ο ασθενής που δεν θα ακούσει το κρακ να μη νιώσει το πλήρες εύρος της θεραπευτικής επιτυχίας. 

Αυτός ο τύπος placebo effect μπορεί να είναι εξαιρετικά χρήσιμος στους θεραπευτές καθώς μπορούν να ‘χειριστούν’ τις προσδοκίες των ασθενών με 3 τρόπους: 

• Λεκτικά. Όταν ο θεραπευτής προδιαγράφει το αναμενόμενο αποτελέσμα με συζήτηση πριν τη θεραπεία

• Πρακτικά όταν γνωρίζει εκ των προτέρων την ψυχολογική επίδραση μιας θεραπευτικής πράξης και την εφαρμόζει με τρόπο που δεν επηρεάζει αρνητικά τη θεραπεία (πχ όταν ο ασθενής πιστεύει έντονα οτι ο υπέρηχος θα μειώσει τον πόνο ενώ ο θεραπευτής δεν έχει ουσιαστικό λόγο εφαρμογής, μπορεί να γίνει μια σύντομη εφαρμογή υπερήχου για να επηρεάσει θετικά την προσδοκία του ασθενούς)

• Κοινωνικά. Όταν ο τόνος της φωνής, οι λέξεις και οι φράσεις που χρησιμοποιούνται, δημιουργούν τις θετικές προσδοκίες στον ασθενή πως όλα βαίνουν καλώς.

Το nocebo effect. Τι είναι;

Είναι σημαντικό να επισημάνουμε πως το placebo effect δεν έχει πάντα θετικά αποτελέσματα. Σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να έχουμε αρνητική επίδραση, και τότε λέμε πώς έχουμε το nocebo effect.

Κλασσική περίπτωση nocebo έχουμε όταν πχ ένας ιατρός διαβεβαιώνει τον ασθενή πως ότι και να κάνει δεν θα έχει αποτέλεσμα. Σε αυτή την περίπτωση οι αρνητικές προσδοκίες του ασθενούς μπορεί ακόμα και να ακυρώσουν εντελώς κάθε άλλη θεραπευτική προσπάθεια.

Φυσικά ο μηχανισμός δράσης είναι ακριβώς ο ίδιος, βασισμένος στις προσδοκίες και στην κλασσική συσχέτιση.

Placebo - Τι δεν μπορούμε ακόμα να καταλάβουμε;

Ενώ τα placebo effects έχουν παρατηρηθεί σε πολλά θεραπευτικά σενάρια, υπάρχουν αρκετά πράγματα που δεν έχουν γίνει απολύτως ξεκάθαρα σχετικά με τους μηχανισμούς δράσης.

Οι έρευνες συνεχίζονται ακόμα και σήμερα και εστιάζουν στον τρόπο αλληλεπίδρασης εγκεφάλου-σώματος σε βιοχημικό και μακροκυτταρικό επίπεδο.

Πώς μπορεί απλά και μόνο ένας ήχος, μια λέξη, μια εικόνα(πχ ενός placebo χαπιού πριν την κατάποση) να έχει τόσο καταλυτική επίδραση σε κυτταρικούς μηχανισμούς και βιολογικές διεργασίες; 

Αυτό που έχει πρόσφατα αποκαλυφθεί είναι πώς το placebo effect προκαλεί την απελευθέρωση νευροδιαβιβαστών και ορμονών που έχουν άμεση σχέση με βιοχημικές αλλαγές σε κυτταρικό επίπεδο. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός πως μπορούμε να ‘ξεγελάσουμε’ τον εγκέφαλο, αναγκάζοντας τον να παράγει βιολογικές ουσίες χωρίς πραγματικό λόγο.

Ο πόνος, η κόπωση και ορισμένες ψυχολογικές νόσοι φαίνεται να επιδέχονται σημαντικής βελτίωσης απλά και μόνο με το placebo effect.

Απορίες της επιστημονικής κοινότητας σχετικά με το placebo

Οι  ερωτήσεις που προκύπτουν στην επιστημονική κοινότητα είναι οι εξής;

1. Είναι ηθικό να χρησιμοποιούμε placebo μεθόδους για θεραπευτικούς σκοπούς;

2. Μπορεί τελικά ένα άτομο να προκαλέσει πλήρη αυτόϊαση, αν είναι απελευθερωμένο από πεποιθήσεις και αρνητικές προσδοκίες; 

3. Μπορεί μια placebo θεραπεία να έχει ίδια ή καλύτερα αποτελέσματα από μια φαρμακευτική αγωγή;

4. Τελικά το placebo effect έχει επίδραση μόνο σε επιφανειακά συμπτώματα (πόνος, δυσφορία, κόπωση κλπ) ή μπορεί να δράσει θεραπευτικά ακόμα και σε κυτταρικό επίπεδο, πχ σε ασθενείς με καρκίνο;

Το μόνο σίγουρο είναι πως η επικοινωνία με τους ασθενείς αποτελεί εξαιρετικά σημαντικό παράγοντα πρόγνωσης. Οι λέξεις, οι πράξεις και η στάση μας απέναντι στον ασθενή μπορεί να παίξουν καταλυτικό ρόλο στην πορεία προς την αποκατάσταση.

Στεφανος Μοροχλιάδης - Φυσικοθεραπευτής PT, MT, RFL, Formthotics specialist